Doanh nghiệp trọng tòa hơn trọng tài

Kinh doanh ngày một nhiều rủi ro, nhưng các doanh nghiệp Việt Nam lại quên phòng thân ngay từ bước ký hợp đồng. Đến khi lâm sự lại chỉ biết đưa nhau ra tòa.

Ông Nguyễn Gia Hảo – Trọng tài viên Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam (VIAC) dẫn ra thực tế, khi mà kim ngạch xuất nhập khẩu ngày càng tăng cao, doanh nghiệp Việt Nam càng gặp nhiều rủi ro. Thế nhưng, ông Hảo dẫn ra thực tế, độ dài hợp đồng thương mại hiện nay ngày càng đơn giản, trung bình chỉ chiếm có 1,5 trang giấy. Các doanh nghiệp đặt bút ký vào hợp đồng mà quên đi các điều khoản về tranh chấp và khi xảy ra tranh chấp thì xử lý ở cơ quan tài phán nào? Hầu hết các doanh nghiệp Việt còn xa lạ với phương thức trọng tài trong xử lý tranh chấp.

Lỗi tại truyền thông?

Những người làm VIAC có chung một nỗi buồn. Đó là sự nhầm lẫn của xã hội về chức năng của trọng tài thương mại như một cơ quan trọng tài bóng đá… dù một số tổ chức trọng tài có tuổi đời đã khoảng vài chục năm. Thực tế này còn đáng buồn hơn khi nhìn sang Trung tâm Trọng tài Quốc tế Singapore, ít tuổi hơn, nhưng rõ ràng đã xác lập được vị trí đáng kể trong cộng đồng thương mại quốc tế. Ông Nguyễn Gia Hảo thẳng thắn cho rằng, chúng ta mới chỉ xúc tiến thương mại, xúc tiến đầu tư mà chưa chú ý đúng mức xúc tiến trọng tài. Vậy, trách gì doanh nghiệp xa lạ và xã hội mơ hồ về trọng tài thương mại!

Từ góc độ người trong cuộc, vị tân Chủ tịch Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC) – Trần Hữu Huỳnh thừa nhận, lúc này, VIAC phải làm sao truyền thông cho tốt về vai trò trọng tài thương mại để thay đổi tình trạng hiện nay là doanh nghiệp cứ kéo nhau ra tòa mà bỏ qua cơ chế trọng tài thương mại. Hiện tại ở Việt Nam, tỷ lệ giải quyết tranh chấp thương mại tại tòa án chiếm tới 98,5% các vụ việc, còn dùng phương thức trọng tài chỉ chiếm khoảng 1%.

Thực tế đã chứng minh, phương thức trọng tài có nhiều ưu thế. Là người làm việc tại cơ quan thi hành án ,TS Lê Anh Tuấn cho rằng: ở Việt Nam, cơ sở pháp lý cho việc thực thi các phán quyết trọng tài đã có đầy đủ, cụ thể, chặt chẽ... Phán quyết trọng tài hoàn toàn có giá trị pháp lý tương đương với các bản án của tòa án. Các đương sự đều có quyền bình đẳng trong thực thi các bản án, phán quyết. Hơn nữa, "nếu doanh nghiệp có tranh chấp, chọn trọng tài sẽ "hay" hơn tòa án, vì để đi đến phán quyết trọng tài, thủ tục, thời gian nhanh hơn so với tòa án, các bên dễ thương lượng hơn". Thế nhưng, câu chuyện đưa trọng tài thương mại vào đời sống của doanh nghiệp mà cụ thể nhất là hiện hữu trong điều khoản trọng tài trong hợp đồng thương mại là điều không hề đơn giản, cho dù các trọng tài viên có tâm huyết và mong muốn đến đâu đi nữa. Truyền thông chỉ là một phần, điều quan trọng không kém chính là các doanh nghiệp-đối tượng hướng đến - đã sẵn sàng cho việc sử dụng phương thức trọng tài thương mại hay chưa? Rõ ràng, mấu chốt vấn đề là các tổ chức trọng tài của Việt Nam, trong đó có VIAC, phải chủ động để doanh nghiệp hiểu và cần đến mình!

Lỗ hổng của doanh nghiệp

Có một thực tế được VIAC đưa ra, đó là các doanh nghiệp hiện nay chưa biết cách tự bảo vệ mình trước các tranh chấp. Doanh nghiệp hiểu biết pháp luật nói chung, và hiểu biết về trọng tài còn nhiều hạn chế. Đó là tâm lý ưa lựa chọn trọng tài nước ngoài, không chọn trọng tài Việt Nam vẫn còn phổ biến- ông Nguyễn Văn Bốn, Phó Vụ trưởng Vụ Bổ trợ tư pháp, Bộ Tư pháp, nhìn nhận.

Là người có kinh nghiệm tham gia giải quyết nhiều vụ tranh chấp lớn, có tính chất quốc tế, GS.TS Lê Hồng Hạnh, Chủ tịch Hội đồng Khoa học pháp lý của VIAC, đưa ra những trăn trở về lỗ hổng trong kinh doanh của doanh nghiệp. Ông thẳng thắn chỉ ra, doanh nghiệp Việt Nam còn yếu trong việc sử dụng các dịch vụ pháp lý trước khi ký hợp đồng nên không tránh được những lỗi hay "bẫy" trong giao dịch. Doanh nghiệp nhiều khi còn không nắm rõ được đối tác ký kết là ai? Nội dung hợp đồng ký kết có vi phạm pháp luật không, vậy nên khi xảy ra việc thì không biết xử lý như thế nào.

Không những thế, "nhiều doanh nghiệp Việt Nam còn chọn luật nước ngoài làm căn cứ xử lý tranh chấp, có thể là chủ động nhưng cũng có thể là bị đối tác ép. Vậy nên, có chuyện bi hài doanh nghiệp lựa chọn luật nước ngoài trong khi không am hiểu gì về luật nước ngoài, có cả trường hợp dùng những bản dịch luật nước ngoài không chuẩn để làm căn cứ. Điều này rất dễ gây ra rủi ro, thiệt hại", GS.TS Lê Hồng Hạnh lưu ý.

Thêm nữa, các doanh nghiệp Việt Nam còn có tâm lý không phòng thân và khi xảy ra chuyện thì lập tức tìm đến các cơ quan chức năng kêu cứu. Điều đáng nói là sự vào cuộc nhiệt tình của các cơ quan chức năng nhiều khi lại khiến cho vụ tranh chấp càng trở nên phức tạp. Khi đó, đối tác sẽ chuyển hướng tranh chấp thành có yếu tố chính quyền, Chính phủ tham gia bảo hộ cho doanh nghiệp. Như vậy, có thể dẫn đến vi phạm các cam kết quốc tế (như các cam kết WTO). Chính phủ vô hình trung lại trở thành một bên trong vụ kiện. Vì vậy, ông Hạnh kêu gọi tha thiết, các doanh nghiệp hãy tự cứu lấy mình bằng cách tự bảo vệ chặt chẽ trong các hợp đồng thương mại và hãy sử dụng các phương thức như trọng tài thay vì việc ỷ lại vào sự cứu trợ từ cơ quan quản lý nhà nước!

Vài phút tự nhìn lại của trọng tài

Hiện cả nước có 9 Trung tâm trọng tài, nhưng hoạt động chủ yếu vẫn là VIAC. Nếu lấy con số 150 trọng tài viên của VIAC chia cho 60 vụ việc của năm 2012 sẽ thấy, mỗi trọng tài chỉ giải quyết trung bình 2,5 vụ. Con số khiêm tốn đến mức đáng buồn. Chưa kể, các trọng tài trong nước còn phải cạnh tranh với trọng tài nước ngoài ngày càng gay gắt. Tuy đã có Luật Trọng tài Thương mại, nhưng rõ ràng vẫn còn bất cập trong thực thi, mà hủy phán quyết là một thực tế phải đối diện.

Luật sư Vũ Ánh Dương, Tổng Thư ký VIAC, khẳng định, tại Việt Nam có xảy ra tình trạng cơ quan tòa án hủy phán quyết của trọng tài. Theo thống kê chưa đầy đủ, ngay tại Trung tâm VIAC, từ khi thành lập năm 1993 đến nay, đã xử lý khoảng gần 1.000 vụ việc, trong đó đã có 9 phán quyết bị hủy. Việc có những phán quyết trọng tài bị hủy cũng là nguyên nhân quan trọng khiến doanh nghiệp Việt vẫn còn e ngại khi dùng phương thức trọng tài để xử lý tranh chấp. Từng tham gia xử gần 20 vụ tranh chấp bằng phương thức trọng tài, TS Phan Chí Hiếu, Hiệu trưởng ĐH Luật Hà Nội cũng trăn trở: "Có những quyết định tòa án đã hủy sai phán quyết trọng tài. Điều này làm ảnh hưởng đến uy tín của trọng tài". Tuy tỷ lệ hủy sai phán quyết không lớn, nhưng đây là vấn đề nhạy cảm nên tòa án cần hết sức thận trọng. Ông Phạm Tuấn Anh, Chánh tòa Kinh tế TAND TP Hà Nội cho rằng, hiện nhận thức về trọng tài của cơ quan nhà nước có liên quan đến trọng tài còn hạn chế, chưa thống nhất. Vậy nên, có chuyện cách hiểu giữa thẩm phán và các hội đồng trọng tài khác nhau, dẫn đến hủy phán quyết. Đó là chưa kể, chỉ tính riêng về việc "áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời đối với trọng tài" cũng chưa được các tòa án địa phương áp dụng rộng rãi (dù luật đã quy định), "vì chưa có kinh nghiệm thực tế để làm"?